KONKURENCYJNOŚĆ MIASTA W KONTEKŚCIE WSPÓŁCZESNYCH KONCEPCJI TEORETYCZNYCH I ZJAWISK GOSPODARCZYCH

Wstęp

Spojrzenie na gospodarkę miejską z punktu widzenia różnorodnych nurtów ekonomii pozwala na uwzględnienie wielowymiarowego i wielowątkowego zagadnienia konkurencyjności miast. Podejście przestrzenne daje możliwość zbadania wielu kanałów wpływu miast na gospodarkę globalną oraz przyczyn różnorodności tego wpływu. Uwzględnienie przestrzeni w tradycyjnych badaniach ekonomicznych pozwala na kompleksowe dostrzeżenie czynników warunkujących rozwój jednych i stagnację innych miast. Nowe nurty w ekonomii tłumaczą również w sposób kompletny i zaawansowany zagadnienia związane z konkurencyjnością miast, takie jak: otoczenie instytucjonalne, wpływ czynników jakościowych i niemierzalnych oraz zachowania człowieka. Konkurencyjność miasta jest zjawiskiem wielowymiarowym, złożonym, zmiennym, kształtowanym przez różnorodne wpływy. W prezentowanej monografii podejmuje się próbę całościowego ujęcia tego tematu, z uwzględnieniem współczesnych zmian w gospodarce i aktualnych koncepcji teoretycznych.

Praktycznie żadna z teorii ekonomicznych nie wyjaśnia w sposób kompleksowy zjawiska konkurencyjności terytorialnej . Niemniej, odniesienia do tego zjawiska znaleźć można w różnych koncepcjach, z których wynikają istotne implikacje dla analizy konkurencyjności terytorialnej. Ważne wnioski podsuwają także badania prowadzone na gruncie teorii rozwoju regionalnego. Zaliczyć można do nich m.in. tradycyjne koncepcje, jak: teoria bazy ekonomicznej K. Dziewońskiego i ośrodków centralnych W. Christallera, teoria biegunów wzrostu F. Perroux, koncepcja kumulatywnej przyczynowości G. Myrdala czy nieco bardziej współczesne ujęcia problemu np. w koncepcjach: klastrów M. Portera, środowiska innowacyjnego R. Camagniego, gron P. Krugmana lub otoczenia instytucjonalnego D.C. Northa. W rozważaniach prowadzonych w monografii szczególną uwagę poświęcono współczesnych nurtom teoretycznym i możliwościom ich wykorzystania w analizie konkurencyjności miasta. W tym celu analizuje się wątki z zakresu ekonomii behawioralnej, instytucjonalnej, nowej geografii ekonomicznej, ekonomiki   bliskości i teorii wzrostu zrównoważonego. Samo zjawisko konkurencyjności miasta jest w literaturze podejmowane na wiele sposobów i z różnych perspektyw badawczych. Zostały one zaprezentowane w monografii, niemniej warto na wstępie zaznaczyć, że konkurencyjność miasta jest w badaniach rozumiana często jako zdolność miasta do tworzenia warunków dla podnoszenia dobrobytu mieszkańców i dochodów przedsiębiorstw . Część literatury odnosi się także do koncepcji produktywności jako celu osiąganego poprzez konkurencyjne miasta. Wskazuje się przy tym produktywność regionalną  lub krajową  jako centralne punkty koncepcji konkurencyjności terytorialnej. Z kolei L. Budd i A. Hirmis łączą produktywność przedsiębiorstw i korzyści aglomeracji w swojej koncepcji "efektywności X" (X-Efficiency), gdzie konkurencyjność regionalna znajduje się na styku przewag konkurencyjnych firm i przewag komparatywnych gospodarek narodowych .

Rozważania prowadzone w pracy wymagają także zdefiniowania pojęć "konkurencja" i "konkurencyjność". Rozróżnień pomiędzy terminami w odniesieniu do jednostek terytorialnych dokonuje i poddaje je analizie E. Łaźniewska . Wskazuje przy tym, że celem konkurencji jest zwiększanie udziału regionu w rynku poprzez skuteczne konkurowanie o zasoby sprzyjające atrakcyjności jednostki (zasoby i aktywa). Konkurencja w ujęciu terytorialnym (regionów, krajów) pojawia się także w pracach: W. Bieńkowskiego, J. Bossaka i K. Żukrowskiej . Prezentuje się ją jako konkurencję gospodarczą na rynkach międzyregionalnych lub międzynarodowych o zasoby warunkujące rozwój jednostek terytorialnych. Tymczasem "konkurencyjność" jest skutkiem efektywnego wykorzystania wewnętrznych zasobów jednostki terytorialnej, co prowadzi do uzyskania trwałego dobrobytu.

Również pojęcie "konkurencyjność miast" wymaga dodatkowego zdefiniowania i wskazania sposobu jego rozumienia. Najczęściej stosowane definicje konkurencyjności miasta (anglojęzycznych autorów: I. Begg, P. Kresl, I. Turo oraz polskich: G. Gorzelak, T. Komornicki, T. Markowski) określają to zjawisko jako zdolność do produkowania towarów i usług odpowiadających potrzebom rynków krajowych i międzynarodowych poprzez zdolność do adaptacji do zmian w gospodarce, co umożliwia mieszkańcom miast stworzenie w długim okresie trwałych podstaw zapewniających podnoszenie standardu życia. Miarą konkurencyjności miasta jest zatem zdolność do efektywnego wykorzystania czynników i takie kształtowanie struktury gospodarki, aby zapewnić długookresowy i trwały rozwój miasta, w tym wysoką jakość życia i dobrobyt. Zgodnie z tym podejściem prowadzone są w pracy dalsze rozważania.

W świetle przedmiotu badań, jakim jest konkurencyjność miasta, postawiono następujące cele badawcze. Głównym celem rozprawy jest uzupełnienie sposobu badania zjawiska konkurencyjności miasta o wnioski wynikające ze współczesnych nurtów ekonomii oraz aktualnych tendencji gospodarczych, na podstawie analizy o charakterze teoretycznym zjawiska konkurencyjności miasta. Cel główny jest realizowany poprzez realizacje celów pomocniczych, odnoszących się do poszczególnych zagadnień związanych z konkurencyjnością miast. Logika celów pomocniczych podporządkowana jest realizacji celu głównego rozprawy, jakim jest stworzenie teoretycznego modelu konkurencyjności miasta z uwzględnieniem najbardziej aktualnych tendencji gospodarczych na gruncie współczesnych nurtów ekonomii. Cele pomocnicze zostały zdefiniowane jako:

(1)          wskazanie mechanizmów wpływu miast na gospodarkę jako podstawy do analizy klasycznych i współczesnych procesów gospodarczych w relacji do konkurencyjności miast,

(2)          uporządkowanie wiedzy na temat zjawiska konkurencyjności miasta poprzez: wskazanie relacji i różnic konkurencyjności miast z konkurencyjnością w obszarach mikro- i makroekonomicznym, dokonanie przeglądu modeli konkurencyjności w obszarze mezoekonomicznym ze szczególnym uwzględnieniem modeli dotyczących konkurencyjności miast, dokonanie przeglądu czynników wpływających na konkurencyjność miast w aktualnie stosowanych modelach, omówienie sposobów pomiaru konkurencyjności miast i stosowanych w tym zakresie indeksów wraz z ich krytyczną oceną,

(3)          wskazanie tych spośród nowych teorii ekonomicznych, które wydają się szczególnie właściwe do analizy współczesnych miast i ich konkurencyjności, również na tle koncepcji klasycznych, i przez to uwypuklenie ich odmienności;

prezentacja tych aspektów teorii, które wpływają na potrzebę nowego postrzegania i sposobu analizy konkurencyjności miasta,

(4)          wskazanie tych spośród współczesnych tendencji gospodarczych, które wydają się szczególnie istotne dla zjawisk z obszaru konkurencyjności miasta, prezentacja wybranych aspektów trendów praktyki gospodarczej, które w znacznym stopniu zmieniają sposób formowania konkurencyjności miast, np. przez pojawianie się nowych czynników i form przekształcania ich w konkurencyjność,

(5)          odniesienie nowych teorii i tendencji gospodarczych do aktualnego postrzegania zjawiska konkurencyjności miasta (istoty, czynników, pomiaru) i w efekcie zaproponowanie modelu zaktualizowanego, obejmującego: mechanizmy, czynniki, propozycję pomiaru; ponadto, na podstawie analizy aktualnych modeli konkurencyjności miasta (m.in. model I. Begga, piramidy, efektywności X, przewag konkurencyjnych) wskazanie zagrożeń wynikających z przyjęcia ich jako podstawy programów rozwojowych miast; zestawienie zagrożeń związanych ze zwiększaniem konkurencyjności miasta stanowić może przyczynek do dalszych pogłębionych badań, może być też wstępem do bardziej szczegółowego podjęcia tematu w postaci całościowego opracowania wypełniającego lukę badawczą.

Realizacja zdefiniowanych celów wymaga zgromadzenia i analizy dotychczas dostępnej wiedzy na temat konkurencyjności miasta, podjęcia próby wyjaśnienia uwarunkowań procesów ją kształtujących i prezentacji w uporządkowany sposób cech charakterystycznych tego zagadnienia. Uporządkowanie wiedzy na temat konkurencyjności miast w kontekście współczesnych koncepcji i trendów pozwala wskazać także nowe interesujące obszary badawcze. Należą do nich m.in.: tematyka nowych form współpracy jednostek terytorialnych, kształtowanie się nowych form konsumpcji w mieście i przez miasto, zagadnienia nowych form przedsiębiorczości, tematyka zagrożeń, jakie wiążą się z priorytetyzowaniem konkurencyjności w polityce rozwojowej miast, znaczenie kapitału społecznego we wzroście konkurencyjności miast oraz wpływu czynników ludzkich (behawioralnych) na interpretację badań tego zjawiska.

W rozprawie podjęto także próbę operacjonalizacji zagadnienia konkurencyjności miasta poprzez wskazanie działań koniecznych do podjęcia w celu zmierzenia zjawiska i określenia poziomu konkurencyjności miast. Próby takiego pomiaru dokonano na zbiorze szesnastu polskich miast wojewódzkich. Jednak z uwagi na teoretyczny charakter pracy, na wyniki prac empirycznych położono w rozprawie mniejszy nacisk. Przedstawiona próba pomiaru konkurencyjności miasta stanowi jedynie pierwszą próbę wykorzystania uwspółcześnionego modelu konkurencyjności miasta, stworzonego w toku rozważań teoretycznych; jest więc uzupełnieniem badania teoretycznego przeprowadzonego na potrzeby osiągnięcia celu pracy.

Szczególne miejsce w rozważaniach prowadzonych w monografii zajmują miasta znajdujące się na średnim poziomie w hierarchii. Podjęcie analizy z tego punktu umożliwiło obserwację rozwiązywania wyzwań związanych z kosztami zewnętrznymi, charakterystycznymi dla miast, które przekroczyły masę krytyczną wielkości, np. konieczność utrzymania infrastruktury transportowej, realizacji usług publicznych, zapewnienia efektywnego rynku pracy i mieszkaniowego, utrzymania systemów przepływu czynników produkcji i dobrej jakości powietrza. W ośrodkach regionalnych możliwe jest realizowanie podstawowych celów konkurencyjności gospodarczej, tj. wzrostu produktywności i jakości życia jednocześnie. Miasta średniego szczebla są w stanie efektywnie wykorzystywać te z czynników koncentracji przestrzennej, które wynikają ze współczesnych zjawisk gospodarczych i w ten sposób podnoszą swoją konkurencyjność.

Cel główny oraz cele pomocnicze analizy sformułowane zostały z uwzględnieniem logiki procesu badawczego oraz próby uzupełnienia wybranych luk w literaturze tematu. Dotyczy to głównie wskazania na dorobek współczesnych nurtów ekonomii i koncepcji ekonomicznych w badaniu konkurencyjności miast, poprzez stworzenie modelu konkurencyjności miasta oraz katalogu determinant konkurencyjności miasta z uwzględnieniem współczesnych procesów opisanych w teorii i wynikających z tendencji gospodarczych. Niniejsza rozprawa jest próbą uporządkowania w istotnym stopniu tych koncepcji teoretycznych i procesów gospodarczych, które wpływają na współczesne strategie konkurencyjności miasta lub polityki miejskie. Celem monografii jest zatem także rozpoznanie tych zagadnień i przyczynienie się do popularyzacji uwzględniania dorobku m.in. ekonomii behawioralnej, instytucjonalnej, bliskości oraz gospodarki współdzielenia, zmian technologicznych i kooperencji w badaniach nad konkurencyjnością miasta.

Teza stawiana w rozprawie zawiera się w stwierdzeniu, że badanie konkurencyjności miasta powinno uwzględniać zjawiska wynikające ze znaczenia czynników behawioralnych, instytucjonalnych, rozwoju oddolnego i zrównoważonego w ekonomii oraz ze zmiany postaw oddziałujących na modele przedsiębiorczości i relacji. Do zjawisk tych w odniesieniu do teorii ekonomii należy zaliczyć ograniczenie założenia o racjonalności zachowania człowieka, wieloznaczeniowość bliskości i wzrost jej znaczenia, wzrost wpływu czynników instytucjonalnych na konkurencyjność oraz konieczność równoważenia sfer gospodarczej, społecznej i środowiskowej. Obserwacja współczesnych procesów gospodarczych skłania do uzupełnienia sposobu badania konkurencyjności miasta o zjawiska takie jak: gospodarka współdzielenia, kooperencja i przedsiębiorczość prowadzona w celu rozwoju miasta (urbanpreneurship), co jest wynikiem zmiany postaw i przechodzenia od modeli opartych na konkurencji do modeli opartych na współpracy. Ponadto, istotnym czynnikiem wpływającym na konkurencyjność miasta (bezpośrednio, ale też jako platforma dla ujawniania się wyżej wymienionych zjawisk) jest technologizacja rozwoju miejskiego.

Tezę skonstruowano na podstawie krytycznej analizy dorobku naukowego dotyczącego miejsca miast w teoriach ekonomicznych oraz analizy trendów rozwojowych zachodzących we współczesnej gospodarce. W toku analizy w rozprawie przedstawia się determinanty rozwoju uwzględniane w klasycznych modelach ekonomicznych, które utożsamić można ze zjawiskami zachodzącymi w dużych miastach i metropoliach. Należą do nich lokalizacja najbardziej efektywnych przedsiębiorstw, w tym korporacji międzynarodowych, natężenie działalności zaawansowanej technologicznie, występowanie dużej ilości zasobów pracy. Uzupełnienie analizy o współczesne trendy rozwojowe i nurty ekonomiczne pozwala uwzględnić w analizie prezentowanej w rozprawie czynniki behawioralne i instytucjonalne, pojawienie się zjawisk konsumpcji kolaboratywnej i gospodarki współdzielenia oraz kooperencji.

Naświetlony problem badawczy został w rozprawie ujęty głównie w aspekcie teoretycznym i porządkującym. Postawionym celom odpowiada układ pracy, składającej się z sześciu rozdziałów, poruszających aspekty teoretyczne zagadnienia konkurencyjności miast. Konkluzje z przeprowadzonych analiz zawarte są w poszczególnych rozdziałach, podsumowując każdy z badanych tematów. Tam również wskazuje się na rezultat w odniesieniu do realizacji celów postawionych w rozprawie. Podsumowanie analizy stanowią osobno sformułowane wnioski dotyczące zagadnień przekrojowych. Wnioski uzupełniono także o rekomendacje dla praktyki wdrażania i programowania konkurencyjności miast.

Rozdział pierwszy ma charakter definicyjny. Znajduje się w nim analiza dyskusji na temat sposobu definiowania pojęcia "miasto", zwłaszcza wątki istotne dla analiz prowadzonych na gruncie ekonomii. W analizie posłużono się definicjami wypracowanymi przez polskich naukowców (K. Dziewoński, H. Strahl, R. Brol, B. Jałowiecki) oraz instytucje międzynarodowe (Komisja Europejska, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju - OECD). Przedstawiono wyjątkowo interesujące podejście J. Parra do definiowania miast na podstawie ich przestrzennych relacji gospodarczych z otoczeniem. Wskazano na kryteria uznawania ośrodków za miasto: formalne i funkcjonalne, ilościowe i jakościowe oraz konsekwencje przyjmowania poszczególnych podejść. Dokonano przeglądu kryteriów uznawania jednostek za miasta na podstawie literatury (R. Brol, D. Szymańska, M. Czornik) oraz prawodawstwa. Istotnym założeniem dla dalszych prac, wynikającym z analiz prowadzonych na temat definicji terminu "miasto", jest wniosek, że w rozprawie "miasto" rozumiane jest jako miasto faktyczne w morfologicznym wymiarze, a oddziaływanie funkcjonalne miasta rozpatrywane jest jako relacje miasta z otaczającym je regionem. W rozdziale tym szczegółowej analizie poddano dwie typologie miast, tj. demograficzną i funkcjonalną. Druga część rozdziału pierwszego stanowi przegląd kanałów wpływu miast na gospodarkę. Katalog wskazanych zjawisk sporządzony jest z uwzględnieniem różnorodnych funkcji, jakie miasta pełnią w gospodarce jako przedmioty i podmioty w gospodarce globalnej i lokalnej. Zidentyfikowane sposoby wpływania miast na sferę gospodarczą ulegają ciągłej ewolucji i spodziewać się można zmiany charakteru opisanych funkcji gospodarczych miast, a także pojawienia się nowych. Rozważania na temat gospodarczego znaczenia miast kończy część dotycząca znaczenia miast pełniących funkcję ośrodków regionalnych. Stają się one przedmiotem coraz większego zainteresowania badaczy i praktyków gospodarczych. W prezentowanej monografii miasta regionalne zostały także poddane analizie statystycznej, przy określaniu ich poziomu konkurencyjności w zaproponowanym modelu badania tego zjawiska. W rozdziale wskazano więc na rozważania R. Camagniego i R. Capello na temat optymalnego rozmiaru miast  oraz A. Rodrigueza-Posego na temat związku między rozmiarem miasta a jego wpływem na rozwój gospodarczy . Analizę szczególnej roli miast regionalnych oparto również na badaniach polskich naukowców, m.in. A. Drobniaka i P. Śleszyńskiego . W odniesieniu do gospodarczego znaczenia miast pełniących funkcje ośrodków regionalnych przytoczono też obszerne badanie zrealizowane w ramach sieci European Spatial Planning Observation Network - ESPON oraz M. Parkisona. Wyrazem zainteresowania praktyki gospodarczej centrami regionalnymi i dostrzegania w nich potencjału są przytoczone ekspertyzy OECD i McKinsey Global Institute.

Rozdział drugi rozprawy poświęcono analizie pojęcia konkurencyjności miasta, przy czym posłużono się także pojęciem konkurencyjności gospodarki i przedsiębiorstwa jako punktem odniesienia do tej analizy i użytych definicji. W analizie użyto schematu powiązań pomiędzy poszczególnymi skalami konkurencyjności zaproponowanego przez E. Łaźniewską i M. Gorynię . Analizę rozpoczynają rozważania na temat pojęcia konkurencyjności gospodarki: krytyka odnoszenia tego terminu do gospodarki , sposoby rozumienia konkurencyjności gospodarki i wynikające z nich odmienne podejścia (konkurencyjność jako produktywność, konkurencyjność w handlu zagranicznym). W rozdziale dokonano przeglądu definicji konkurencyjności gospodarki i wskazano na najistotniejsze właściwości tych definicji, pozwalające różnicować podejścia teoretyczne. W przeglądzie posłużono się literaturą polską , zagraniczną  i instytucji międzynarodowych . Efektem przeglądu definicji jest wskazanie na podstawowe cechy konkurencyjności gospodarki, które stanowią bazę do dalszych odniesień w analizie zjawiska konkurencyjności miasta. Wskazano zatem na powiązania konkurencyjności gospodarki z realizacją celów rozwojowych, z jakością życia ludności, oczekiwaniami interesariuszy oraz aspektami środowiskowymi. Część rozdziału poświęcona konkurencyjności przedsiębiorstw nie stanowi zasadniczej osi rozważań prowadzonych w rozprawie. Niemniej, wskazano na dorobek definicyjny w tej dziedzinie w ramach omówienia całego założonego schematu konkurencyjności w gospodarce. Najistotniejsze znaczenie w analizie prowadzonej w rozdziale oraz w kontekście celów pracy stanowi charakterystyka konkurencyjności w obszarze mezoekonomicznym.

Konkurencyjność miast analizowana jest w ramach dorobku naukowców, którzy przedstawiają to zjawisko jako sumę właściwości zlokalizowanych w mieście przedsiębiorstw  i jako właściwość samej jednostki terytorialnej  oraz jako wynik produktywności czynników  i efektywności otoczenia . Na podstawie przeglądu definicji wskazano m.in. na relatywny charakter konkurencyjności miasta, specyficzne instrumentarium, kooperacyjny charakter relacji między miastami, konieczność połączenia celu wzrostu produktywności i jednocześnie jakości życia oraz występowanie oczekiwań wielu interesariuszy, a także konieczność ich harmonijnej realizacji. Przegląd definicji konkurencyjności miasta i płynące z niego wnioski wykorzystano do przedstawienia różnych koncepcji modelowego ujęcia konkurencyjności w obszarze mezoekonomicznym. Szczególną uwagę poświęcono w tej części omówieniu modelu I. Begga, który bezpośrednio dotyczy konkurencyjności miasta: jej czynników, determinant, mechanizmów i rezultatów. Wśród innych wybranych modeli znalazły się: piramida konkurencyjności Gardinera, Martina i Tylera, model efektywności X Buddy i Hirmisa, model przewag konkurencyjnych Kitsona, Marina i Tylera, z polskich źródeł - model miasta atrakcyjnego i konkurencyjnego Klasika. Przegląd modeli stanowi podstawę do opracowania modelu zaktualizowanego o zjawiska wynikające ze współczesnych teorii ekonomicznych i tendencji w gospodarce, który omówiony został w rozdziale szóstym. Podobny cel ma przegląd czynników determinujących konkurencyjność miasta. Dokonano w nim typologii czynników wykorzystywanych w badaniach polskich i zagranicznych naukowców (Churski, Budd i Hirmis, Gardiner et al., Huggins, Kitson et al., Kresl) w podziale na gospodarcze, instytucjonalne, fizyczne i ludzkie. W rozdziale drugim miejsce znalazła też dyskusja na temat metod pomiaru konkurencyjności miasta oraz tworzenia i wykorzystywania indeksów. Wskazano na krytykę indeksów wynikającą z: braku zasadności podejmowania studiów porównawczych pomiędzy miastami, niemożliwości skwantyfikowania procesów miejskich oraz wadliwego doboru mierników w pomiarze konkurencyjności miasta. Klasyfikacji wątków krytycznych wobec pomiaru konkurencyjności miasta dokonano na podstawie rozważań m.in. Boschmy, Greene'a, Kitsona, Łaźniewskiej i Goryni, McCanna, Turoka. Szczególnie istotne były tu wnioski z badań G. Bristow, która wskazuje m.in. na tworzenie indeksów bez głębokiego zrozumienia istoty konkurencyjności, opieranie mierników na pomiarze wzrostu - bardziej niż rozwoju - i odniesienie niemal wyłącznie do warstwy wynikowej. Jednocześnie, ze względu na fakt, że indeksy te przygotowywane są często przez niezależne organizacje, dają one poczucie obiektywizmu. Niemniej, kierowanie się ich rekomendacjami nie musi oznaczać dobrej jakości polityki gospodarczej.

Rozdział trzeci rozprawy zawiera skrótową charakterystykę klasycznych koncepcji ekonomicznych, w których zagadnienie przestrzeni i miasta znalazło swoje teoretyczne ujęcie. W rozdziale przybliża się klasyczne teorie (Launhadt, Weber, Hotteling, von Thunen, Christaller, Losch, Marshall), które opisują mechanizmy przestrzennego rozmieszczenia przedsiębiorstw i ludzi w podziale na trzy grupy. Pierwsza dotyczy lokalizacji działalności gospodarczej, druga odnosi się do kształtowania się układów osadniczych, zaś w trzeciej znalazły się koncepcje opisujące dynamiczne procesy rozwoju przestrzennego. Ze względu na cel pracy, czyli wskazanie na współczesne źródła teoretyczne badania konkurencyjności miast, teorie klasyczne omówione zostały skrótowo i stanowią jedynie punkt odniesienia dla rozwiniętych dalej rozważań na temat nowych teorii ekonomicznych. Rozdział stanowi podsumowanie prac tych ekonomistów, którzy uwzględniali w swoich rozważaniach wymiar przestrzenny.

Współczesne koncepcje teoretyczne w ekonomii są przedmiotem analizy w rozdziale czwartym. Znajdują się tam wątki dotyczące ekonomii instytucjonalnej, behawioralnej, teorii rozwoju oddolnego, ekonomiki bliskości, koncepcji rozwoju zrównoważonego, nowej geografii ekonomicznej, koncepcji "niewidzialnej stopy". Przegląd teorii dotyczy wybranych przykładów nurtów, w których wymiar przestrzenny został doceniony jako kształtujący mechanizmy gospodarcze. Wskazano przede wszystkim na te wątki, które wpływają na tworzenie nowych uwarunkowań dla badania konkurencyjności miasta, m.in. wynikających z odrzucenia założenia o racjonalności decyzji. W rozdziale przedstawiono teoretyczne omówienie procesów koncentracji i polaryzacji działalności gospodarczej w przestrzeni na podstawie koncepcji biegunów wzrostu , kumulatywnej przyczynowości  oraz nowej geografii ekonomicznej , co pozwoliło uwypuklić sposoby, na jakie współczesne teorie tłumaczą nie tylko samą lokalizację przedsiębiorstw, ale także strukturę tworzoną przez lokalizację w odniesieniu do innych jednostek (m.in. ekonomia instytucjonalna, omówiona na podstawie literatury polskiej i zagranicznej - Sokołowicz, Stawasz, Storper) w odniesieniu do poziomu mezoekonomicznego. Wskazano na te wątki w badaniach w ramach ekonomii instytucjonalnej, które szczególnie dotyczą gospodarek regionalnych i lokalnych, tj: zmiany technologiczne i innowacje, "zależności od ścieżki" (path-dependency) i znaczenie zwyczajów w rozwoju przedsiębiorstw. Ponadto wykazano, że wątki przestrzenne pojawiają się także pośrednio w koncepcjach wywodzących się z teorii wzrostu endogenicznego, gdzie bliskość terytorialna i specjalizacja w ramach terytorium są przejawami korzyści zewnętrznych (rosnące korzyści skali, mniejsze koszty transportu i in.). Wkład ekonomii behawioralnej w badania nad rozwojem miast realizowany jest w pierwszej kolejności przez odrzucenie założeń o racjonalności i pełnej informacji, wynikiem czego podejmowane decyzje są zadowalające, a nie optymalne. Dotyczy to także decyzji podejmowanych w kontekście przestrzennym, co uzasadnia uwzględnianie czynników behawioralnych (np. percepcja odległości) w badaniach. Innym czynnikiem (o charakterze behawioralnym), warunkującym rozwój miast, jest potrzeba terytorialności człowieka. Nauki behawioralne wskazują też na sprzężenie zwrotne występujące pomiędzy człowiekiem a przestrzenią, co oznacza, że zarówno przestrzeń wpływa na zachowanie człowieka, jak i osobowość człowieka oddziałuje na przestrzeń, nacechowując ją w sposób personalny. W rozprawie omówiono także koncepcję behawioralnych interwencji publicznych, będących praktycznym wykorzystaniem teorii ekonomii behawioralnej w celu realizacji założeń strategii rozwojowych miast. Analiza koncepcji wzrostu zrównoważonego w kontekście konkurencyjności miasta pozwoliła wnioskować, że zrównoważona gospodarka miejska to taka, która zapewnia mieszkańcom miasta utrzymanie i zwiększanie dochodów, podnoszenie jakości ich życia poprzez zapewnienie zatrudnienia, a w wymiarze zarządzania miasta - zwiększenie dochodów budżetu oraz samodzielności miasta. W kategoriach ekonomicznych "zrównoważenie" miasta oznacza wzajemne kompensowanie kosztów zewnętrznych występujących w mieście i korzyści aglomeracji. A zatem, w kontekście konkurencyjności miasta, rozwój zrównoważony tworzy modelową podstawę do uwzględniania różnorodności interesariuszy, celów i oczekiwań niezbędnych dla podnoszenia konkurencyjności. Analizowane w rozdziale teorie ekonomiki bliskości i zakorzenienia rozwijają dostrzeganą już w klasycznych teoriach rolę koncentracji (np. korzyści aglomeracji A. Marshalla). Jednak, podczas gdy we współczesnych teoriach nie kładzie się nacisku na zmniejszanie kosztów transportu, osiąganie korzyści z koncentracji infrastruktury lub zasobów pracy, to ekonomika bliskości podkreśla korzyści dla gospodarki wynikające z tworzenia sieci współpracy i tworzenia relacji również o charakterze pozarynkowym. Bliskość rozumiana jest więc nie tylko w kategoriach odległości fizycznej i jej konsekwencji, ale raczej jako miara łatwości komunikowania się, wymiaru i współpracy w przestrzeni. Teorie rozwoju oddolnego pozwalają uwzględnić istotne elementy rozwoju lokalnego, jak samostanowienie jednostki osadniczej o kierunku polityki gospodarczej oraz działanie poprzez mobilizację wewnętrznych potencjałów w skali regionalnej i lokalnej. Ze względu na założenie, że bodziec do dalszego rozwoju stanowią inicjatywy lokalne (zwykle związane ze społecznością lokalną), nacisk w koncepcjach rozwoju oddolnego kładziony jest na wykorzystanie lokalnych zasobów, choć nie bez wsparcia zewnętrznego. Przegląd współczesnych koncepcji teoretycznych dotyczących rozwoju miast pozwolił zidentyfikować czynniki podnoszące konkurencyjność miast. Czynniki te zostały następnie uwzględnione w propozycji współczesnego modelu badania konkurencyjności miasta w rozdziale szóstym.

Cel główny rozprawy realizowany jest także przez analizę współczesnych trendów w praktyce gospodarczej. Charakterystyka tych tendencji jest przedmiotem rozważań w rozdziale piątym. Wybór trendów gospodarczych obejmuje: powstanie gospodarki współdzielenia, wdrażanie nowego modelu przedsiębiorczości miejskiej, wpływ zaawansowanych technologii na rozwój miast oraz znaczenie kooperencji w odniesieniu do jednostek terytorialnych. Wybór podyktowany jest z jednej strony istotnością wpływu na zjawiska zachodzące w mieście, a z drugiej ich gospodarczym charakterem. W ramach paradygmatu gospodarki współdzielenia aktorzy uczestniczący w działaniach gospodarczych zachowują się w sposób odbiegający od opisywanego w klasycznych modelach ekonomicznych, stosując inną, choć nadal racjonalną, zasadę wyboru. Idea konsumpcji kolaboratywnej wykorzystuje takie formy, jak pożyczanie, wymiana lub płatne udostępnianie swoich dóbr innym osobom. W odniesieniu do konkurencyjności miasta, w rozdziale dokonuje się także typologii ról, jakie miasto może przybierać w ramach gospodarki współdzielenia. Wskazuje się na funkcjonowanie miasta jako platformy współpracy, dostarczającej wiedzy i innych korzyści wynikających ze statusu aglomeracji. Ponadto, miasta są beneficjentami gospodarki współdzielenia, a korzyści odnoszone przez miasta z tytułu konsumpcji kolaboratywnej wiązać można przede wszystkim z redukcją kosztów zewnętrznych ich funkcjonowania: zanieczyszczenia środowiska, wykluczenia społecznego, braku dostępności do mieszkalnictwa. Jako aktywny interesariusz gospodarki współdzielenia miasta wspierają przedsięwzięcia związane z wypożyczaniem dóbr (finansowo i aportem rzeczowym), a jako pośrednik - łącząc mieszkańców. Koncepcja przedsiębiorczości miejskiej (urbanpreneurship) odnosi się do modelu przedsiębiorstwa, którego celem jest maksymalizacja ekonomicznych i pozaekonomicznych zysków dla systemu miejskiego: sektorów prywatnego i publicznego, mieszkańców i innych interesariuszy. Przedsiębiorcy odpowiadają na zawodności dóbr prywatnych i publicznych poprzez działalność dla zysku, ale z wykorzystaniem współpracy pomiędzy przedsiębiorstwem, ruchami społecznymi (miejskimi), lokalną administracją, tworząc tym samym szeroką platformę dla rozwoju nowych przedsięwzięć. W odniesieniu do partnerów współpracujących w przedsiębiorstwach miejskich istotne jest to, że model ten rozszerza klasyczną formę współpracy w partnerstwach publiczno-prywatnych, charakterystyczną np. dla przedsiębiorczości społecznej, i wprowadza model partnerstwa pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i mieszkańcami (4P - public-private-people partnership). W odniesieniu do szybkiego rozwoju technologii jako jednej z dominujących tendencji w gospodarce w rozdziale omówiono też koncepcję smart city. Wskazano przede wszystkim, że wykorzystanie rozwiązań technologicznych jest instrumentem w podnoszeniu konkurencyjności miasta np. poprzez wykorzystanie dużych zbiorów danych, Internetu rzeczy, autonomizacji. Wszystkie te rozwiązania tworzą nowe przesłanki dla programów podnoszenia konkurencyjności w obszarze mezoekonomicznym i kształtują czynniki ją determinujące, co znalazło swój wyraz w propozycji modelu badania konkurencyjności miasta w rozdziale szóstym. W kontekście koncepcji smart city omówiono także trzy generacje tego zjawiska i szanse, jakie każda z nich tworzy dla konkurencyjności miasta. Ponadto, autorka skatalogowała sposoby udziału i role przyjmowane przez poszczególnych interesariuszy w realizacji koncepcji smart city. Do dalszych rozważań przyjęto jeden z najstarszych, choć też najbardziej spójnych i kompletnych modeli opracowanych przez zespół R. Giffingera . Ostatnią tendencją omówioną w rozdziale jest koncepcja kooperencji w odniesieniu do jednostek terytorialnych. Kooperencja jest połączeniem współpracy i konkurencji, a jej koncepcja powstała jako wynik obserwacji sposobów poszukiwania przewag konkurencyjnych, których przejawem była zmiana podejścia do relacji z konkurentami na nastawione na większą współpracę. Zjawisko kooperencji wywodzi się z nauk o zarządzaniu, niemniej może być zastosowane do analizy relacji pomiędzy miastami. Podobnie jak kooperencja przedsiębiorstw relacje między miastami charakteryzują się złożonością, wielostrumieniowością, występowaniem sprzeczności (np. pomiędzy poszczególnymi interesariuszami), współzależnością i długotrwałością. Jednocześnie, oprócz sfer współpracy jednostek terytorialnych istnieją także obszary podlegające bezpośredniej konkurencji. W rozdziale wskazano na korzyści, jakie jednostki terytorialne mogą uzyskiwać z realizacji modelu kooperencji, a także na możliwe obszary zastosowania, np. w zarządzaniu wielopoziomowym (multi-level governance). Analiza koncepcji odnosi się do prac J. Cygler i A. Sulejewicza , a kooperencji jednostek terytorialnych do publikacji P. Bartkowiaka i M. Koszela oraz T. Pilewicza .

Szósty rozdział rozprawy jest podsumowaniem wątków rozważań prowadzących do realizacji celu głównego pracy. W rozdziale tym zawarto zasadniczy wkład autorski w badania nad konkurencyjnością miasta. Obejmuje on model tego zjawiska, czynniki wraz z ich operacjonalizacją oraz przegląd zagrożeń związanych z realizacją strategii podnoszenia konkurencyjności. Elementy te zostały zaktualizowane i uzupełnione o wnioski wynikające z przeglądu współczesnych teorii ekonomicznych oraz obecnych tendencji gospodarczych, tym samym wypełniając cel główny stawiany w monografii. Podstawą do zaproponowanego sposobu podejścia do konkurencyjności miasta są nowe nurty teoretyczne, takie jak ograniczenie założenia o racjonalności decyzji (ekonomia behawioralna i instytucjonalna), wzrost znaczenia subiektywnych ocen (ekonomia behawioralna) oraz instytucji formalnych i nieformalnych (ekonomia instytucjonalna), a także dostrzeganie wpływu bliskości w różnych jej aspektach na konkurencyjność (ekonomika bliskości). Wykazano także znaczenie uwzględnienia potrzeby równoważenia celów gospodarczych, społecznych i środowiskowych w badaniu konkurencyjności (teoria wzrostu zrównoważonego). Na tle tych wątków teoretycznych w proponowanym modelu konkurencyjności miasta wskazano na tendencje gospodarcze wynikające ze współcześnie obserwowanej zmiany postaw, głównie na te, które odwołują się do współpracy bardziej niż konkurencji (gospodarka współdzielenia, nowe nurty przedsiębiorczości, kooperencja). Zmiana postaw wprowadza do badania konkurencyjności nowe elementy, poprzez konieczność uwzględnienia znaczenia użyteczności, nie tylko zysku oraz doświadczania, nie tylko posiadania. Ostatnią z analizowanych tendencji gospodarczych jest technologizacja rozwoju, w tym miasta, która stanowi jednocześnie czynnik, jak i platformę dla rozwoju innych tendencji (np. ekonomii współdzielenia). Na bazie tych tendencji teoretycznych i praktycznych zaproponowano w rozdziale zestaw zaktualizowanych czynników zarówno lokalizacji, jak i konkurencyjności miasta, które uwzględniają nowe zjawiska. Czynniki te, zgodnie z teorią wzrostu zrównoważonego, zostały sklasyfikowane w trzech grupach: gospodarczej, społecznej i środowiskowej. Uzupełnieniem zaktualizowanej listy czynników, będącej również wkładem autorskim, jest próba pomiaru konkurencyjności miasta na podstawie danych dla polskich miast wojewódzkich. W pomiarze tym wskazano także na znaczenie faktu, że konkurencyjność jest zjawiskiem relatywnym. Zaprezentowana w pracy analiza literatury i praktyki rozwoju miejskiego zaowocowała też przeglądem potencjalnych zagrożeń, jakie generować może brak uwzględnienia wyżej wymienionych czynników w praktyce podnoszenia konkurencyjności miasta.

W rozdziale dokonano powiązania analizowanych zagadnień pozwalających na wskazanie znaczenia nowych koncepcji teoretycznych i tendencji gospodarczych dla badania konkurencyjności miast. Rozdział ten stanowi zatem zasadniczy wkład własny autorki w dalsze rozważania na temat współczesnego modelu konkurencyjności miasta. Badanie zjawiska konkurencyjności miasta z perspektywy współczesnych nurtów teoretycznych i praktycznych w ekonomii i gospodarce wymagało konceptualizacji samego pojęcia. Na model ten składają się: uwarunkowania tworzone przez koncepcje teoretyczne i tendencje gospodarcze, czynniki konkurencyjności miasta w ujęciu współczesnym oraz mechanizmy przekształcania tych czynników w determinanty konkurencyjności. Powiązano w ten sposób wątki rozważań na temat nurtów teoretycznych i skutków przyjmowanych tam założeń oraz obserwowanych realnych procesów gospodarczych, jak również wskazano na zależności między nimi. Stworzono także przegląd czynników konkurencyjności miasta, które wynikają z nowych nurtów teoretycznych i praktycznych. Uzupełnieniem jest także uwspółcześniona propozycja zestawu uwarunkowań lokalizacji, uwzględniająca wnioski z przeglądu teorii i tendencji gospodarczych. W rozdziale porusza się wątek w mniejszym stopniu opisany w literaturze, to jest zagrożenia i rodzaje ryzyka związane z przyjmowaniem przez miasta konkurencyjności jako celu ich rozwoju społeczno-gospodarczego. Wskazuje się w ten sposób na możliwe skutki braku krytycznego odniesienia do zjawiska konkurencyjności miast i zrozumienia jego istoty. Znalazły się tu też rozważania na temat różnic między wzrostem a rozwojem gospodarczym i zagrożeń związanych z przyjmowaniem paradygmatów opartych na tym pierwszym. Propozycja współczesnego modelu badania konkurencyjności miasta jest wynikiem analiz prowadzonych w rozprawie, a także stanowi przyczynek do dalszych badań nad budowaniem nowego paradygmatu konkurencyjności miasta. Nie stanowi z pewnością kompletnego przeglądu wszystkich możliwych efektów uwzględnienia współczesnych koncepcji i trendów w badaniach nad konkurencyjnością, a raczej otwiera nowy obszar badawczy do dalszego naukowego eksplorowania.

W odniesieniu do literatury wskazane wydaje się szerokie wykorzystanie nurtów ekonomii instytucjonalnej nie tylko przy badaniu konkurencyjności, ale także do analizy zagadnień przestrzennych. Ponadto, użytecznych narzędzi badawczych dostarcza ekonomia behawioralna, która ze względu na uwzględnienie kontekstu społecznego i psychologicznego umożliwia dołączenie nowych czynników do modeli ekonomicznych. Instrumenty nowych nurtów ekonomii pozwalają na realizację ogólniejszej rekomendacji, jaką jest szersze włączanie czynników przestrzennych do analizy ekonomicznej. Unikanie rozwiązań "ślepych terytorialnie" jest wskazane nie tylko dla badań z zakresu konkurencyjności i innowacyjności, ale także prognozowania rozkładu dobrobytu, jakości życia i in. Ponadto, analiza nowych nurtów ekonomicznych pozwoliła sformułować wnioski o współczesnych czynnikach lokalizacji i konkurencyjności. Obserwacje powinny uwzględniać przesuwanie się w kierunku czynników "miękkich", subiektywną ocenę zjawisk, instytucje nieformalne (np. zaufanie), formy bliskości inne niż geograficzna. Zasadne również wydaje się rozszerzenie teoretycznej analizy konkurencyjności miasta o nurty gospodarki współczesnej i zagadnienia wykraczające poza dyscyplinę ekonomii. Rekomendacje dotyczące praktyki konkurencyjności miast wynikają głównie z rozszerzenia katalogu czynników determinujących konkurencyjność miasta. Wydaje się, że korzystne jest szersze uwzględnienie kontekstu społecznego w planowaniu działań z tego zakresu. Wysoki poziom konkurencyjności miasta uzyskany może być jedynie przy zaspokojeniu celów społecznych. Związany z tym jest szerszy wniosek praktyczny, to jest uwzględnianie w strategiach konkurencyjności lub rozwoju miast oczekiwań interesariuszy. Wymaga to bieżącego monitorowania wymagań mieszkańców, przedsiębiorców, sektora publicznego, instytucji naukowych, a przyczynić się może do uzyskiwania wyższej produktywności i jakości życia w mieście. Poczyniono także wnioski dotyczące monitoringu statystycznego rozwoju miast. Ponadto, ważne wydaje się rozwinięcie istniejącego systemu sprawozdawczości o wskaźniki pozwalające obserwować czynniki "miękkie" rozwoju miejskiego oraz mierniki dotyczące tzw. miejskiego stylu życia. Gromadzenie danych statystycznych na poziomie miast może mieć również pozytywne konsekwencje dla teoretycznych badań nad rozwojem miejskim. Analiza danych pozwala na obserwację zjawisk i ich generalizację, a przez to wnioskowanie dla teorii ekonomii.

W rozprawie wykorzystuje się różnorodne metody badawcze: analizę treści, metodę opisową, analizę danych statystycznych. Z uwagi na teoretyczny charakter pracy dominujące narzędzia badawcze to analiza treści i metoda opisowa. Dodatkowo, wykorzystuje się odwołania do danych empirycznych metodą prezentacji tzw. faktów stylizowanych, zwłaszcza w celu zobrazowania dorobku teoretycznego. Analizę danych ilościowych prowadzi się z wykorzystaniem metod statystycznych. Podstawą badania są dane wtórne, pochodzące głównie z systemu sprawozdawczości krajowej (Główny Urząd Statystyczny, wojewódzkie urzędy statystyczne, Baza Danych Lokalnych) oraz baz danych innych ośrodków badawczych (np. Diagnoza Społeczna). Wstępem do analizy danych jest przypisanie mierników wszystkim zidentyfikowanym czynnikom konkurencyjności miast. Następnie, wartość poszczególnych mierników porównuje się z wartością maksymalną wśród badanych miast lub wartością odniesienia. Wystandaryzowane dane odnosi się do danych z innych miast wojewódzkich, opierając się na założeniu, że konkurencyjność jest wielkością relatywną, a więc określaną w odniesieniu do innych konkurujących jednostek. W analizie ilościowej porównuje się wspólnie mierniki z trzech zidentyfikowanych grup interesariuszy: sektora publicznego, sektora prywatnego, mieszkańców oraz trzech analizowanych wymiarów rozwoju miasta: ekonomicznego, społecznego i środowiskowego.

Materiały służące do przygotowania rozprawy obejmują głównie monografie i artykuły naukowe wiodących ośrodków naukowo-badawczych, a także opracowania o charakterze empirycznym, tj. raporty i artykuły prezentujące wyniki badań nad poszczególnymi zjawiskami zachodzącymi w miastach na przykładzie studiów przypadków wybranych miast. Bazę do refleksji stanowiła literatura polska, w szczególności dorobek: Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) UW, Katedry Konkurencyjności Międzynarodowej oraz Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UE w Poznaniu, Katedry Ekonomii Regionalnej UE we Wrocławiu, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Katedr Gospodarki Regionalnej i Środowiska i Zarządzania Miastem i Regionem UŁ, Katedry Geografii Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Opolskiego (głównie cykle wydawnictw "Studia Miejskie" i "Miasta w okresie przemian") oraz Katedry Badań Strategicznych i Regionalnych UE w Katowicach. Wśród przywołanego w rozprawie dorobku zagranicznego znalazły się prace m.in. naukowców reprezentujących wydziały geografii ekonomicznych i zarządzania brytyjskich uniwersytetów: Cambridge, Cardiff, Glasgow i Open University, amerykańskich badaczy gospodarki miast z Harvard University i Creative Cass Group oraz Chińskiej Akademii Nauk Społecznych (The Global Urban Competitiveness Report), a ponadto organizacji takich jak: Komisja Europejska, OECD, Bank Światowy, Institute of Management Development i World Economic Forum.

Wstęp

Rozdział 1. Miasto: założenia definicyjne i znaczenie dla gospodarki

1.1.        Przegląd i analiza definicji miasta

1.2.        Wybrane klasyfikacje miast: typologia funkcjonalna i demograficzna

1.3.        Gospodarcze znaczenie relacji wewnątrz miasta

1.4.        Relacje miasta z innymi jednostkami i ich znaczenie dla gospodarki

1.5.        Gospodarcza rola ośrodków regionalnych

Rozdział 2. Konkurencyjność miasta

2.1.        Konkurencyjność jako pojęcie ekonomiczne: konkurencyjność gospodarki, miasta, przedsiębiorstwa

2.2.        Modelowa konceptualizacja konkurencyjności w obszarze mezoekonomicznym

2.3.        Czynniki determinujące konkurencyjność miasta

2.4.        Metody pomiaru konkurencyjności i indeksy konkurencyjności miasta

Rozdział 3. Miasto w klasycznych teoriach ekonomicznych

3.1.        Znaczenie przestrzeni w ekonomii

3.2.        Teorie lokalizacji: lokalizacja działalności gospodarczej

3.3.        Teorie kształtowania się układów osadniczych: organizacja przestrzenna aktywności ekonomicznej

3.4.        Teorie dotyczące rozwoju przestrzennego

Rozdział 4. Współczesne koncepcje teoretyczne w ekonomii a rozwój miasta

4.1.        Modele koncentracji i polaryzacji przestrzennej w rozwoju

4.2.        Miasta i przestrzeń w ekonomii instytucjonalnej

4.3.        Ekonomia behawioralna a analiza miasta

4.4.        Koncepcja rozwoju zrównoważonego a rozwój miasta

4.5.        Ekonomika bliskości i koncepcja zakorzenienia (embeddedness)

4.6.        Teorie rozwoju oddolnego w odniesieniu do miasta

4.7.        Model Tiebouta "niewidzialnej stopy"

Rozdział 5. Współczesne zjawiska gospodarcze a miasto

5.1.        Model gospodarki współdzielenia

5.2.        Nowe modele przedsiębiorczości: przedsiębiorczość miejska (urbanpreneurship)

5.3.        Technologie w rozwoju miast: model rozwoju smart city

5.4.        Kooperencja w odniesieniu do jednostek terytorialnych

Rozdział 6. Propozycja współczesnego modelu badania konkurencyjności miasta

6.1.        Konceptualizacja modelu

6.2.        Współczesne czynniki wpływające na konkurencyjność miasta

6.3.        Próba pomiaru efektów konkurencyjności miasta na przykładzie polskich miast wojewódzki

6.4.        Zagrożenia związane z wdrażaniem programów zwiększania konkurencyjności miast

6.5.        Ku nowemu sposobowi badania konkurencyjności miasta: wnioski

Zakończenie i wnioski

Załączniki

Załącznik 1. Wyniki badania ilościowego dotyczącego konkurencyjności polskich miast wojewódzkich bez uwzględnienia Warszawy

Załącznik 2. Analiza studiów przypadków w kontekście operacjonalizacji definicji: Warszawa i Łódź

Załącznik 3. Szczegółowe wyniki analizy ilościowej

Bibliografia

Spis tabel

Spis rysunków