POSTĘP I REGRES

Najczęściej rozwój społeczny definiuje się jako ukierunkowany celowościowo proces społeczny, w ramach którego następuje istotny wzrost pożądanych dla danego społeczeństwa lub społeczności zmiennych. Ów teleologiczny charakter wspomnianego procesu może jednak być modyfikowany przez pojawiające się nieprzewidywane zmienne. Stąd rozwój społeczny jest zawsze rezultatem planowych i uporządkowanych działań z jednej strony oraz działań nieplanowanych i trudnych do przewidzenia z drugiej. Kategoria rozwoju często jest dookreślana w różny sposób, co prowadzi do jej przedmiotowego zawężenia. Dookreślenie może wiązać się z dziedziną, której ów proces społeczny dotyczy: rozwój społeczny, rozwój gospodarczy, rozwój kulturalny, rozwój technologiczny itp. Może również obejmować zakres terytorialny: rozwój lokalny, regionalny, przestrzenny, rozwój kraju itp. Może wreszcie mieć charakter osobowy (osobniczy) związany z poszczególnymi fazami życia człowieka, np. rozwój dziecka i jego badanie w ramach psychologii rozwojowej. Ukierunkowany ciąg zmian korzystnych dla danej zbiorowości P. Sztompka określa mianem postępu społecznego, a symetrycznie - ukierunkowany ciąg zmian niekorzystnych dla danej zbiorowości traktuje jako regres społeczny.

W historii nauk społecznych pojawiały się różne teorie rozwoju społecznego, wśród których szczególną rolę odgrywały teorie dotyczące ewolucji społeczeństwa jako pewnej całości w skali globalnej. Jedną z najważniejszych i pozostających do dzisiaj w centrum uwagi badaczy była teoria ewolucjonizmu, określana również mianem ewolucjonizmu kulturowego czy kulturowo-społecznego. Można uznać, że w XIX wieku była to teoria, która zdominowała nauki społeczne, zaś w XX wieku mimo pojawienia się innych teorii, nadal znajduje ona wielu zwolenników wśród badaczy w naukach społecznych i humanistycznych. Do twórców klasycznego ewolucjonizmu zaliczani są m.in.: Auguste Comte, Emile Durkheim, Herbert Spencer, Lewis Henry Morgan, Edward Burnett Tylor, Ferdinand Toennies. Tezy klasycznego ewolucjonizmu były często wykorzystywane ideologicznie jako uzasadnienia i usprawiedliwienia dla ekspansji kolonialnej XIX-wiecznych mocarstw. Spowodowało to narastającą krytykę teoretyczną i ideologiczną ewolucjonizmu oraz jego deprecjację badawczą.

W XX wieku w ramach teorii ewolucjonizmu zaczęły się emancypować poszczególne nowe nurty - mniej lub bardziej krytycznie nastawione do klasycznego ewolucjonizmu. Przykładowo są to neoewolucjonizm (reprezentowany przez takich badaczy, jak: Leslie White, Gerhard Lenski, Talcott Parsons czy Marshall Sahlins), teorie modernizacji (Walt Rostow, David McClelland), teorie społeczeństwa postindustrialnego (Daniel Bell, Alvin Toffler, John K. Galbraith) czy socjobiologia (której twórcą i najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem jest Edward Osborne Wilson). Ewolucjonizm w sensie metodologicznym uległ dyspersji na co najmniej trzy zasadnicze nurty: ewolucjonizm unilinearny (klasyczny), ewolucjonizm uniwersalny i ewolucjonizm multilinearny. Charakterystyka tych nurtów przekracza skromne ramy niniejszego tekstu, choć należy podkreślić, że żaden z nich nie ma jedynie historycznego charakteru, każdy jest badawczo żywy i twórczy.

W opozycji badawczej i teoretycznej oraz ideologicznej wobec ewolucjonizmu i jego zróżnicowanych nurtów badawczych i metodologicznych pozostaje dyfuzjonizm, rozwijający się zwłaszcza na gruncie antropologii kulturowej w XIX i XX wieku. Szczególnie cenne jest kładzenie nacisku w ramach tej teorii na poznawanie konkretnych procesów i zdarzeń, na ich empiryczne badanie w realnych warunkach geograficznych, społecznych czy gospodarczych, a odłożenie na dalszy plan prób wykrywania i formułowania pewnych praw ogólnych rządzących rozwojem i ich absolutyzowania. Zasadniczą dla dyfuzjonistów była koncepcja kręgów kulturowych, pomiędzy którymi zachodziły procesy zapożyczania niektórych elementów kulturowych poprzez ich dyfuzję. Zwolennicy tej teorii skupieni byli w dwóch ośrodkach naukowych, Berlinie i Wiedniu, stąd mowa często o szkole dyfuzjonizmu niemiecko-austriackiego. Za jej przedstawicieli uznawani są m.in. Friedrich Ratzel, Leo Wiktor Frobenius, Fritz Graebner, Wilhelm Koppers, Wilhelm Schmidt i Robert von Heine-Geldern.

Idea postępu społecznego, która zapoczątkowała w badaniach naukowych nurt zwany progresywizmem, wiąże się z wiekiem XVIII i nazwiskami Jeana Antoine'a Nicalas de Condorceta oraz Roberta Jacques'a Turgota. Powstanie tej teorii oznaczało zakwestionowanie tradycyjnego w kulturze europejskiej poglądu o najwyższym autorytecie starożytnych badaczy i filozofów w historii myśli ludzkiej oraz uznanie nowych oświeceniowych osiągnięć filozofii i ludzkich dokonań praktycznych, wbrew chrześcijańskiej tradycji średniowiecza sytuującej Boga w centrum wszelkiego rozwoju i postępu. Ważna była również konstatacja o pozareligijnym charakterze praw natury oraz założenie, że znane dotąd instytucje społeczne (władza, prawo, relacje gospodarcze) nie mają absolutnego charakteru, lecz podlegają zmianom, wyznaczanym przez ideę postępu. Zdaniem J. de Condorceta za elementy postępu społecznego w jego czasach uznać należało liberalizm w gospodarce, powszechną i bezpłatną edukację, konstytucjonalizm jako podstawę organizacji władzy oraz równouprawnienie kobiet w społeczeństwie, a szerzej równe prawa wszystkich ludzi bez względu na przynależność do określonej rasy. Przekonanie, że świat będzie dzięki temu zmieniał się na lepszy było wśród myślicieli oświecenia powszechne i zasadniczo niekwestionowane. Postęp dokonywać się miał zarówno w sferze intelektualnej dzięki rozwojowi nauki i edukacji, jak i materialnej dzięki wynalazkom, które miały sprawiać, by życie ludzi stawało się coraz wygodniejsze, pełne i zgodne z naturą.

Prezentowane opracowanie, co zrozumiałe, nie stawia sobie tak ambitnych i uniwersalnych celów, jakie nakreślił J. de Condorcet w swoim największym dziele: Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje. Jest zbiorem tekstów przygotowanych przez doktorantów z różnych polskich uczelni w związku z doroczną konferencją naukową organizowaną w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie przez doktorantów i młodych pracowników nauki. Jej wiodącymi hasłami były postęp, rozwój i regres jako zjawiska, które można współcześnie zaobserwować w różnych dziedzinach życia gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturowego - poddane wycinkowym analizom. Zjawiska te nie były przedmiotem systematycznych studiów, a jedynie pretekstem do analiz, które doktoranci i młodzi pracownicy nauki prowadzą we fragmentach swoich rozpraw doktorskich czy innych szerszych opracowaniach.

Wstęp

Łukasz Drozda

W stronę urbanistyki (nie-okcydentalnej). Generatywny wymiar urbanizacji globalnego Południa

Justyna Burmistrzak

AEO jako czynnik podnoszący konkurencyjność polskich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych

Marta Dobrzycka

Finansowanie innowacyjności przedsiębiorstw ze środków polityki spójności w polskich regionach w latach 2007-2013

Katarzyna Byszek

Transgraniczna opieka zdrowotna - ocena skutków regulacji ex ante

Joanna Kuchta

Wyzwania polskiej polityki zdrowotnej w świetle perspektywy Unii Europejskiej 2014-2020

Michał Niwiński

Miary postępu cywilizacji na przykładzie pozycji państw skandynawskich w globalnych rankingach

Joanna Głuch

Efektywność adaptacyjna w Szwecji. Czynniki możliwości adaptacyjnych gospodarki w ujęciu D.?C. Northa

Aleksandra Chmielewska

Marka kiedyś i dziś

Ewelina Stasiak

Kadencja organu wykonawczego a rozwój społeczno-gospodarczy (na przykładzie województwa łódzkiego)

Michał Masior

Umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania między państwami Grupy Wyszehradzkiej

Monika Anna Zyskowska

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce na tle państw Grupy Wyszehradzkiej

Adam Lech Janowski

Podłoże kulturowe rosyjskiego terroryzmu

Michał Budziński

Wielkie Organizacje Gospodarcze. Próba reformy gospodarki PRL 1972-1976